یکصدمین سالروز قیام شیخ محمد خیابانی - مجله جگوار

علی اکبر مطلع یکی از مجاهدین نهضت مشروطه ایران همزمان با شکل گیری نهضت آزادیستان شیخ محمد خیابانی از طرف دولت مرکزی مأموریت پیدا می نماید راهی تبریز شده و در خدمت والی جدید آذربایجان انجام وظیفه نماید. مطلع باآنکه در آن برهه از مانوران دولتی دستگاه وثوق الدوله و از همراهان عین الدوله والی آذربایجان بشمار می آمد، انسانی آزادیخواه و منصف بود که از نزدیک و به صورت عینی شاهد شکل گیری نهضت آزادیستان به رهبری شیخ محمد خیابانی بود، او در روزهای سرنوشت ساز شروع قیام، بنا بر موقعیت شغلی اش چندین بار به عنوان نماینده عین الدوله با شیخ محمد خیابانی ملاقات داشته است. گزارشی که سید علی آذری به نقل از او در کتاب ارزشمند قیام شیخ محمد خیابانی ارائه داده است، بی شک مستندترین روایت از روزهای شروعین قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز است.

او در بخشی از این گزارش که مؤلف مذکور در کتابش عیناً به نقل آن مطالب پرداخته، به فرازی مهم از نطق تاریخی شیخ محمد خیابانی در روز 17 فروردین ماه 1299 اشاره می نماید که در محل عمارت تجدد واقع در بازار صفی ایرادشده است. او می نویسد: وقتی وارد محوطه شدیم، مرحوم خیابانی در حضور بدون اغراق 20 هزار نفر از مردم تبریز مشغول نطق بودند و خلاصه نطق امروز این بود: امروز من رسماً به همه جهانیان اعلام می کنم ما علیه این حکومت که قرارداد خانمان برانداز وثوق الدوله و انگلیس را منعقد نموده قیام نموده ایم و چون تبریز که محل نشو و نمای آزادی خواستار است، در تحصیل آزادی پیش قدم بوده و فدائیان خود را درراه استقلال و عظمت ایران به خاک سپرده است، اسم آذربایجان را به آزادیستان تبدیل نموده از این تاریخ رسمیت آن را اعلام می نماییم.

اما شیخ محمد خیابانی که بود؟

محمد خیابانی در سال 1297 هجری قمری برابر با 1259 هجری شمسی در خامنه به جهان آمد. پس از خاتمه تحصیلات ابتدائی در زادگاهش، به پتروفسک از شهرهای قفقاز رفت و در تجارتخانه پدرش مشغول بکار شد، در بازگشت به تحصیل علوم دینی در مدرسه طالبیه تبریز پرداخت، او در کنار علوم دینی، ریاضیات و حکمت و طبیعیات و تاریخ ادبیات را نیز فراگرفت و در اندک مدتی به مدارج بالای علمی نائل شد. او در جنبش مشروطه در صف آزادی خواستار قرارگرفته و پس از فتح تهران و تشکیل مجلس دوم به نمایندگی مجلس انتخاب شد و در پی التیماتوم روسیه به دولت ایران، به عنوان یکی از مخالفان سرسخت آن به مبارزه برخاست.

او در سال 1295 روزنامه تجدد را در تبریز منتشر کرد. در روز 17 فروردین ماه 1299 برضد قرارداد استعماری 1919 وثوق الدله در تبریز قیام کرد. خیابانی همیشه آذربایجان را جزء لاینفک ایران و ایران را جزء لایتجزی آذربایجان می دانست، این موضوع اتهاماتی را که مخالفان و افراد مغرض به دنبال تغییر نام آذربایجان به آزادیستان به او و قیامش وارد می ساختند، نفی می کرد.

قیام شیخ محمد خیابانی شش ماه به طول انجامید و در جریان آن برای انجام اصلاحات اساسی در زمینه های سیاسی، اجتماعی و مالی کوشش شد. انتها با انتصاب مخبرالسلطنه به سمت والی آذربایجان، او به کمک نیروهای قزاق به سرکوب قیام پرداخت و شیخ محمد خیابانی نیز در روز 22 شهریورماه سال 1299 شمسی برابر با 29 ذی الحجه 1338 هجری قمری به شهادت رسید. پیکر شیخ محمد خیابانی که به طور موقت در گورستان سید حمزه تبریز دفن شده بود، توسط خانواده اش به تهران منتقل و در صحن آستان حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) در شهرری به خاک سپرده شد.

خانه این شخصیت عظیم تاریخ معاصر ایران در محله خیابان یکی از محلات قدیمی تبریز واقع است که پس از تملک، مرمت و تجهیز آن توسط اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان شرقی هم اینک به خانه موزه شیخ محمد خیابانی تبدیل شده است.

* گزارش از مهدی بزاز دست فروش رئیس امور موزه های اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان شرقی