این زمان بگذار تا وقت دگر، به یاد علی اکبرخان یاسمی - مجله جگوار

یاسمی که فرزند اسدالله چایچی از تجار عظیم بازار تبریز بود، در نخستین سالهای تولد از وجود پرمهر مادر محروم شد، زمانی که شش ساله بود او را روانه مکتب خانه چرنداب ساختند تا باسواد شود، اما فضای مکتب خانه باروح لطیف او سازگاری نداشت، گویی تاجرزاده تبریزی گمشده ای داشت و در پی آن بود.

روزی در مکتب خانه، دور از چشم مکتب دار سختگیر، بامداد برروی صفحات کتابی که روی رف بود به نقاشی مشغول می شود. این کار او جنجالی به پامی سازد و پدر ناچار فرزند را هم نشین خویش در حجره بازار می نماید تا شاید پی نقاشی که به زعم پدر و دیگر اطرافیان عاقبت و انتها خوشی نداشت، نرود. در روزگاری که جامعه باهنر و هنرمند بیگانه بود و پدر که سرنوشت غم بار هنرمندان را می دید، اشتیاق فرزند به نقاشی را خطری عظیم برای آینده او می پنداشت. اما حجره بازار برای پسر اسدا… چایچی همانند زندان بود، ولی برای رضای پدر چاره ای نداشت جز نشستن و تماشاگر زندگی بودن. باآنکه مداد و کاغذی نداشت، مدام چهره و حالات آدم هایی را که به حجره پدر آمدورفت داشتند، در عالم خیال نقاشی می کرد.

بعدها فهمیدم چرا بعضی از دوستان پدرم به او گفته بودند: پسرت با تمام حجب و حیا و متانتی که دارد، زیادی آدم را ورانداز می نماید و پدرم تحت تأثیر این کنایه ها و گوشزدها اغلب به من تذکر می داد: پسر مگر آدم به عمرت ندیده ای که تا چشمت به یکی می افتد غرق در تماشایش می شوی. آن زمان نه او می دانست و نه من که اصل عمده در نقاش بودن و نقاش شدن، همین خوب ورانداز کردن ها و دیدن هاست

چون تابستان به سرآمد، پدر به امید عاقبت به خیری پسر، به تبعیت از تجار و اعیان شهر فرزندش را روانه مدرسه مموریال اسکول کرد که میسیونرهای آمریکایی در شهر بر پا ساخته بودند.

دو سال اول تحصیل من در مدرسه مموریال اسکول به سختی و مرارت بسیار گذشت، سلیقه اجنبی ها بادل و روح من سازگار نبود و قوانین مدرسه حالم را به هم می زد، حتی از محبت های ظاهری شان گریزان بودم، همین بود که تن به هیچ درس ومشق و آموختن و نوشتنی نمی دادم.

وقتی در سال پنجم مدرسه، شورا تصمیم به اخراج او گرفت،میرزا محمود خوشنویس، معلم خوشنویسی مدرسه پادرمیانی کرد و مانع از این کار شد و هم او بود که اولین بار به استعداد هنری نوجوان عاشق نقاشی پی برد و محرم اسرار و مشوق و پشتیبان او شد و توانست اسدا… چایچی را به ادامه کار نقاشی پسر راضی سازد و زمینه ساز روی آوردن علی اکبر به طراحی قالی شد.

میرزا محمود می گفت: اگر می خواهم نقاش شوم باید از نقش های قالی تبریز نقاشی کنم، هنوز صدای گرم و مهربانانه اش در گوشم طنین انداز است که می گفت: پسر جان تو در خانه ات روی شانه های استادان هنر نقاشی شهرت نشسته ای و غافلی، ازاین پس برو از روی نقش های قالی اتاق های خانه تان تعلیم نقاشی ببین و راهنمای تو همان قالی های کف اتاق خانه تان است.

نوجوان نقاش چندی به یادگیری بافت قالی دریکی از کارگاه های قالیبافی در تبریز پرداخت که این بار نیز با مقاومت سرسختانه پدر روبرو شد، بااین همه آن مدت کوتاه تأثیر شگرفی بروی نهاد سال های سال به مدرسه و مکتب رفتم، اما آن دو سه ماه تعلیم و یادگیری قالیبافی و گذراندن عمر کنار یاران قالیبافم به عمری آموختن های من می ارزید.

منصورالسطانمعلم نقاشی مدرسه زمانی که به استعداد و ذوق هنری علی اکبر یاسمی پی برد، زبان به تحسین او گشود و از همان روز به تشویق و حمایت وی همت گماشت. نقاش جوان در آخرین سال تحصیل متوسطه و شیوع مرگبار بیماری و با در تبریز تصمیمی احساسی گرفت و به یک باره نقاشی را کنار گذاشته به عزم تحصیل در رشته طب راهی دارالفنون شد. این اتفاق غیرمنتظره بیش از همه پدر را مسرور ساخت که می پنداشت پسر از لبه پرتگاه زندگی بازگشته است.

با شروع تحصیل در دارالفنون نقاش جوان از انتخاب راستا جدید پشیمان شد، روح لطیف او با درس طب سازگاری نداشت و به سختی شرایط جدید را تحمل می کرد، اما آشنایی او با همسایه دیواربه دیوارش علی اکبر نجم آبادی راستا جدیدی مقابل او گشود، نجم آبادی هنرآموز رشته نقاشی در مدرسه صنایع مستظرفه بود و شاگرد استاد کمال الملک هم بود که یاسمی را به استاد هنرمند معرفی کرد.

کمال الملک با دیدن نقاشی سیاه قلم دانشجوی طب مدرسه دارالفنون و ملاحت و زیبایی افسون برانگیز نهفته در جای جای نقش های ماهرانه او سخت به شگفتی و تحسین می افتد. شگفتی از آنکه به روایت شاگردش نجم آبادی، اثر کار یک دانشجوی طب ناآشنا به اصول و قواعد منظره پردازی و نقاشی است و تحسین از اینکه هنرمند این اثر ناشناخته باید ذوق و مایه خدادادی داشته باشد که بی معلم و بی مدد تمرین و دیدن کلاس نقاشی این چنین خوش درخشیده است و از شاگرد می خواهد هنرمند ناشناخته اثر را هرچه زودتر نزد او بیاورد.

یاسمی سه سال در خدمت استاد به تعلیم نقاشی مشغول شده و انتها با رتبه ممتاز فارغ التحصیل می شود، کمال الملک از وی می خواهد در مقام استادی کار تدریس در مدرسه صنایع مستظرفه را عهده دار شود ولی نقاش جوان برای اولین بار زیر فرمان مرشد و استاد خویش نمی رود و در سال 1303 به زادگاهش تبریز برمی شود.

در تبریز اوضاع اقتصادی پدر به دلیل ورشکستگی در تجارت چندان مساعد نبود و لاجرم بار اصلی زندگی بر دوش نقاش جوان، ازاین رو دست به کار شد و به طراحی و بافت قالی با طرح هایی متفاوت ازآنچه در آن روزگار رایج بود پرداخت، نوآوری نقاش جوان در عرصه طراحی و بافت قالی به مذاق بعضی خوش نیامد تا آنجا که آشکارا به آزار او برخاسته کارگاه قالیبافی اش را زیرورو کردند و این ناملایمات او را به انزوا و خانه نشینی کشاند. پدر که حال وروز فرزند را می دید او را به بهره گیری از معلومات هنری اش برای گذران زندگی تشویق می کرد ولی نقاش جوان اعتقاد داشت که هنرمند دنبال طلب نمی رود، دوستدار هنر، خودش باید سراغ هنرمند را بگیرد.

در چنین هنگامه ای نامه ای از اداره معارف تبریز دریافت می نماید در آن نامه محمدعلی خان تربیت رئیس معارف وقت که در ملاقاتی از سر تصادف باکمال ازملک وصف هنرآفرینی و ذوق و استعداد سزاوار ستایش نقاش را از زبان استاد شنیده است با احترام و ستایش تمام از مرتبه هنری و هنرآفرینی نقاش خواهان آن می شود که او تعهد آموزش نقاشی در دبیرستان های تبریز را بپذیرد.

...تعجب است آقا، علی اکبر خان در تبریز باشد و شما به عنوان رئیس معارف آنجا ندانید او کیست و هنر و مرتبه اش کدام است؟ بروید آقا سراغش، بچه های من مثل خود من اهل تظاهر و تفاخر به هنرشان نیستند. صدسال هم اگر سراغشان را نگیرید، مطمئن باشید سراغ شمارا نمی گیرند. من اینجا، با هزاران خون دل خوردن مثال علی اکبر خان را تعلیم نقاشی داده ام که شماها از حاصل این خون دل خوردن ها سود بجویید، شما هم که خواب هستید و غافل.

این جملات عتاب آمیز از کمال الملک است، خطاب به محمدعلی خان تربیت، زمانی که وی عهده دار ریاست معارف آذربایجان بود. تربیت آن روز در راهروی وزارت معارف به استاد مسلم نقاشی ایران قول داد، علی اکبر خان را پشت کوه قاف هم که باشد پیدایش کند و این گونه نیز شد، در بازگشت به تبریز جویای احوال وی شده از علی اکبر خان برای تدریس نقاشی در دبیرستان های تبریز مصرانه دعوت کرد.

بدین ترتیب نقاش جوان، به تعلیم نقاشی در مدرسه مشغول می شود، اما او معلمی متفاوت بود درجایی گفته است: با بچه هایم در کلاس درس نقاشی، چه آنان که استعدادی داشتند و چه آنان که حتی بیزار از کشیدن نقش بودند، رفیق شدم. نقاشی بهانه بود، من با شاگردانم قرار شناخت زیبایی های حیات را گذاشته بودم و یافتن منطق چگونه زیستن و دیدن و بودن

بیستم اسفندماه 1398 مصادف است با پنجاه و هفتمین سالگرد درگذشت استاد زنده یاد علی اکبر یاسمی نقاش نامدار معاصر ایران و آذربایجان، کوشش بر این بود تا به یاد این هنرمند عظیم نمایشگاهی به مناسبت سالگرد درگذشت وی در موزه قاجار که یکی از آثار این هنرمند را در خود جای داده است، ترتیب یابد که به دلیل شیوع بیماری و شرایط ناشی از آن این امکان فراهم نشد و مصداق آن مصرع معروف مولانا شد که: این زمان بگذار تا وقت دگر به امید فرصتی دوباره.

* رئیس امور موزه های اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان شرقی