مارکوپولو به چین رفته بود یا نه؟! - مجله جگوار

با ما همراه باشید و با تورهای چین از شگفت انگیزترین کشور دنیا دیدن کنید بر روی دیوار چین سلفی بگیرید، از قصر ممنوعه دیدن کنید و در خیابان شانگهای پیشرفته ترین آسیا قدم بزنید.

جواد نوائیان رودسری| برای همه ما، مارکوپولو نامی آشناست. دهه شصتی ها او را با یک سریال پویانمایی به خاطر می آورند که در بین سکانس های مختلف و متنوعش، فیلم های واقعی درباره مستند بودن روایت سریال پخش می شد.

اما قدمت چهره سازی از مارکوپولو در سینمای غرب، به خیلی وقت پیش و دهه 1930 میلادی باز می گردد؛ زمانی که گری کوپر، بازیگر نام آشنای هالیوود، در سال 1938، نقش توریست ونیزی را در فیلمی با کارگردانی جان فورد ایفا کرد.

در سال های بعد، نسخه های سینمایی متعددی از روی سفرنامه مارکوپولو ساخته شد که بسیاری از آن ها، آمیخته با خیالات و افسانه سازی های کارگردان است؛ مثلا در سال 1962، پیرو پیروتی، کارگردان ایتالیایی الاصل، فیلم مارکوپولو را با ایفای نقش روری کلهون بازیگر مشهور فیلم های وسترن ساخت یا در سال 2007، کوین کانر، فیلم ساز نام آشنای بریتانیایی، با استناد به مشهورترین سفرنامه دنیا، فیلم مارکوپولو را با بازی یان سامرهالدر، بازیگر مشهور سریال لاست، در نقش تاجر ونیزی، کارگردانی کرد.

به هر حال، این اقدامات، در کنار استنادات گسترده ای که در متون تاریخی قدیم و جدید اروپا، به گزارش های مارکوپولو می گردد، باعث شده است که این سفرنامه، به عنوان سندی خدشه ناپذیر و قابل استناد، همیشه مورد توجه قرار گیرد. با این حال، نکاتی درباره این سفرنامه معروف وجود دارد که باعث می گردد سایه تردید بر سر واقعی بودن آن سنگینی کند. در ادامه این نوشتار، به آنالیز این نکات می پردازیم.

سفرنامه، راهکاری برای تقویت تجارت

ظاهراً مارکوپولو در سال 1324 میلادی بدرود حیات گفت و انتشار سفرنامه وی، البته با نگارش فردی که در زندان هم بند او بود، در سال 1298 میلادی صورت پذیرفته است. امروزه در کلیسای قدیمی سن لورنزو، واقع در ونیز ایتالیا، آرامگاهی وجود دارد که به مارکوپولو منسوب است.

اگر تاریخ درگذشت مارکو را درست بدانیم و البته وجود شخصیتی را به این نام باور داشته باشیم، باید بگوییم او در دورانی به دنیا آمد که عصر رونق تجارت در ونیز بوده است؛ بازرگانان ونیزی که پس از جنگ های صلیبی به اوج قدرت و ثروت رسیده بودند، حکومت ونیز را به عنوان یکی از کشور- شهر های ایتالیا، برعهده داشتند.

شغل اصلی آن ها، ایجاب می کرد که تشویق به بازرگانی، به عنوان یک حرفه پرمخاطره، همیشه انجام گردد تا مسائل ناشی از اقدامات کشور های دیگر، به ویژه در خاور نزدیک، مانع از تداوم جریان بازرگانی نگردد؛ ویل دورانت در کتاب مشهور تاریخ تمدن، به تفصیل اطلاعاتی را در این باره ارائه می نماید.

یکی از راه های تقویت این مسئله در ونیز و ایتالیای آن روز، نوشتن سفرنامه هایی بود که ظاهراً گزارش واقعی توریستانی قلمداد می شد که توانسته بودند به خاور دور بروند. این گزارش ها عموماً شرق آسیا را به عنوان منبع ثروت دنیا معرفی می کرد و از رونق مالی آن سخن می گفت. بازرگانان ونیزی، اغلب سفرنامه هایی را که سیاحان مسلمان به رشته تحریر درآورده بودند، ترجمه می کردند و بازار کتاب آن دوران ونیز، شاهد انتشار گسترده این قبیل کتاب ها بود.

بنابراین، نباید از یاد ببریم که سفرنامه نویسی، ولو سفرنامه های جعلی و نوشته شده از روی دست دیگران، در آن موقع شغلی نسبتاً پردرآمد محسوب می شد و می توانست به کار کسانی بیاید که دست به قلم هستند.

قدیمی ترین نسخه ها

معمولاً کارگردانان فیلم های سینمایی، این طور به خورد مخاطبانشان می دهند که مارکوپولو، خاطرات خود را به صورت شفاهی برای هم بندش روستیکلو دا پیزا در زندان جنوا نقل کرد و او پس از خروج از زندان و زمانی که دیگر مارکو در قید حیات نبود، اقدام به انتشار سفرنامه کرد. این ادعا را می توان از پایه و اساس، کذب دانست.

قدیمی ترین نسخه سفرنامه مارکوپولو، مربوط به سال 1298 یا 1299 میلادی، یعنی 25 یا 26 سال پیش از درگذشت مارکوپولو بر اساس عددی است که روی سنگ قبر منسوب به وی حک شده است. روستیکلو دا پیزا نویسنده داستان های عشقی بود که ظاهراً به دلیل نگارش سفرنامه مارکوپولو معروف شد؛ شاید داستان سرایی هایی که در کتاب شاهد آن هستیم، حاصل طبع شاعرانه و خلاق روستیکلو دا پیزا باشد.

آیا مارکو، با وجود آن همه ادعا مبنی بر همراهی با قوبیلای قا آن، نواده چنگیز و امپراتور عظیم مغول، توانایی نگارش یک سفرنامه مختصر را نداشت؟ آیا او که طبق گزارش ها، وابسته به خانواده ای بازرگان بوده است، مایل نبود در ترقی و رشد تجارت ونیز و ایتالیا نقشی ایفا نماید؟ هرچند جوابی برای این پرسش ها نداریم، اما قبول کنید که این ها مسائلی جدی در جهت پذیرش اصالت سفر مارکوپولو به چین و روایت های او در این زمینه است.

نبود اسناد متقابل و روایت های واقعی

اگر سفر مارکوپولو به چین را انجام یافته بدانیم و بپذیریم که او در دربار امپراتور مغول به آلاف و الوف رسیده باشد، باید بتوانیم ردپایی از او در اسناد و متون چینی این دوره پیدا کنیم. می دانیم که چینی ها در ثبت رویداد ها و نیز نام اشخاص، بسیار دقیق تر از دیگر ملل آسیا عمل می کردند. با این حال، اثری از آثار مارکو در منابع چینی نیست.

افزون بر این، او در سفرنامه اش بسیاری از اجزای مهم چین دوران خود را مورد توجه قرار نمی دهد؛ مثلاً مارکو در سفرنامه خود هیچ صحبتی درباره چای به عنوان یکی از محصولاتی که می گردد نگاه بازرگانی به آن داشت، ندارد. یا از آداب و رسوم چینی ها حرفی نمی زند و از همه مهم تر، اطلاعاتی درباره دیوار عظیم چین، ارائه نمی نماید؛ در حالی که طبق مدعای غربی ها، او در همه مناطق امپراتوری آمد و شد داشت و برای خودش کسی بود!

علاوه بر این، توصیف وی از کشتی های مغولی با پنج دکل، اصولاً مقرون به صحت نیست یا گزارش او از حمله قوبیلای قاآن به ژاپن در سال 1274 میلادی، واقعیت ندارد.

خیالات تأثیرگذار

به باور بعضی از پژوهشگران تاریخ، مارکوپولو، اگر واقعیت تاریخی وجود وی را بپذیریم، ممکن است به شرق سفری نموده باشد، اما بی تردید پایش به چین نرسیده است، چه برسد به این که در این کشور به مقام و سِمت هم دست یافته باشد! به اعتقاد این گروه از محققان، مارکو داستان ها یا مطالبی را که درباره چین یا دیگر نقاط آسیا در کتاب ها مطالعه نموده یا از افراد دیگر شنیده بود، بر سفر های خود اضافه کرد و دامنه توریستی خیالی خود را تا چین گسترش داد.

بنابراین، اگر بگوییم که کارگردان های غربی با ساخت سریال ها و فیلم هایشان درباره مارکوپولو و سفرنامه اش، ما را سرِ کار گذاشته اند، چندان نامربوط نگفته ایم. اما نکته ای که نباید از آن چشم پوشید، تأثیر این سفرنامه هرچند غیرواقعی، بر رغبت بازرگانان ونیزی برای سفر به شرق دور، آن هم در عصر مغول است؛ رغبت و اشتیاقی که در کنار مطالعه دیگر سفرنامه ها به وجود آمد و کمتر از دو قرن بعد، کریستف کلمب را واداشت که جهتی از سمت غرب به آسیا باز کند؛ اقدامی که به شناخته شدن قاره آمریکا از سوی اروپایی ها انجامید و مصیبت عظیمی را برای بومیان این قاره به دنبال داشت.

منبع: روزنامه خراسان