همه چیز درباره رادیوتراپی؛ یکی از روش های رایج درمان سرطان - مجله جگوار

رادیو تراپی یا پرتو درمانی، یک روش متداول و مرسوم برای درمان سرطان با استفاده از امواج پر قدرت ایکس به شمار می رود. در حقیقت با تاباندن امواج ایکس به سلول ها، شوک مهمی به سلول سرطانی وارد شده که موجب کشته شدن سلول ها می گردد. رادیو تراپی ممکن است به صورت مستقل یا در کنار سایر فرایند های درمانی نظیر شیمی درمانی یا جراحی مورد استفاده قرار گیرد.

به منظور انجام رادیو تراپی معمولا افراد متخصصی در این زمینه در جامعه پزشکی پرورش می یابند تا برترین رویکرد را برای بیماران بسته به حالت و شرایط جسمانی شان انتخاب نمایند. این دسته از متخصصین کوشش می نمایند تا یک برنامه درمانی خاصی به این منظور طراحی نمایند. چالش اصلی پرتو درمانی، در تاباندن اشعه ایکس با یک دوز تعیین است که تنها سلول های سرطانی کشته شده و به سلول های اطرافِ بافت سالم آسیبی وارد نگردد.

انواع رادیو تراپی

به طور کلی دو نوع رادیو تراپی وجود دارد: رادیو تراپی با اشعه خارجی (EBRT) و رادیو تراپی داخلی. هر دو نوع فرایند درمانی بر مبنای کشتن سلول های سرطانی به وسیله از بین بردن DNA خلاصه می گردد. بدون دستور العمل های DNA به سلول های سرطانی، این نوع سلول ها در رشد و تکثیر ناتوان ظاهر شده و در نهایت می میرند. به تبع بافت توموری هم به تدریج کوچک می گردد.

رادیو تراپی با اشعه خارجی (EBRT)

رادیو تراپی با اشعه خارجی، متداول ترین روش برای انجام پرتو درمانی محسوب می گردد. در این روش، یک دستگاه به صورت مستقیم اشعه پر قدرتی از انرژی را به بافت توموری هدایت می نماید. این انرژی در بیشتر اوقات اشعه ایکس، الکترون یا پروتون ها است. پزشک معالج در روش EBRT خیالش از بابت دقت در کشته شدن بافت های توموری راحت است؛ چراکه دستگاه پرتو درمانی از دقت بسیار بالایی در این فرایند برخوردار است. رادیو تراپی بر مبنای EBRT فرم و شکل های متعددی دارد:

رادیو تراپی منسجم سه بعدی

این روش با استفاده از تصاویر سی تی اسکن و نرم افزارهای کامپیوتری، یک مدل سه بعدی از تومور مورد نظر را می سازد. این مدل به عنوان یک راهنما استفاده می گردد و ماشین EBRT با توجه به این مدل، امواج را به محل بافت سرطانی می تاباند.

رادیو تراپی تعدیل شده با شدت (IMRT)

شکل پیشرفته تری از رادیو تراپی است. IMRT از اشعه های متعددی برای تابش استفاده می نماید که شدت دوز متنوعی دارد. در این روش، دوز بیشتری از اشعه به بافت توموری پرتاب شده و از طرفی دیگر، به بافت های سالم هم مقدار اشعه کمتری وارد می گردد.

رادیوتراپی بر مبنای قوس

این نوع رادیوتراپی در حقیقت یک فرم از IMRT است. در این روش، امواج انرژی شدت متنوعی در یک الگوی شبهِ قوسیِ چرخشی دارد. این متد برای این مسئله ابداع شده تا امواج با سرعت بیشتری نسبت به IMRT معمولی به بافت هدف انتقال یابد. این نوع رادیوتراپی خود دو زیر مجموعه تحت عنوان Volumetric modulated arc therapy (VMAT) و توموتراپی دارد که هر کدام مزیت و معایب خاص خودشان را دارد.

رادیوتراپی بر مبنای تصویر (IGRT)

یک فرم از EBRT است که دستگاه تابش اشعه، یک تصویر با دوز پایینی از اشعه ایکس یا یک مینی سی تی اسکن را پیش از هر فرایند درمانی به دست می آورد. این تصاویر به دستگاه یاری می نماید تا محل درمان با دقت بیشتری شناسایی شده تا امواج با نظم و دقت به مراتب بهتری نسبت به حالت معمولی به بافت هدف تابیده گردد. IGRT دقیق تر از حالت معمولی است.

پارتیکل تراپی (ذره درمانی)

یک نوع رادیوتراپی است که به جای استفاده از فوتون های نوری اشعه ایکس، از پروتون ها به منظور از بین بردن سلول های سرطانی استفاده می گردد. برای بعضی از بیماران خاص، تابیدن پروتون ها به مراتب سودمندتر از امواج اشعه ایکس است. از طرفی دیگر، پروتون ها برای بعضی از بیماران خطر مهلکی برای بافت سالمشان در بر ندارد.

رادیوسرجری استرئوتکتیک

رادیوسرجری استرئوتکتیک که به نام رادیوسرجری چاقوی گاما هم معروف است، دوز بسیار بالایی از اشعه ایکس را برای نابودسازی تومورهای مغزی بسیار کوچک استفاده می نماید. برخلاف جراحی های معمول، در این روش هیچ عملِ بریدن بافتی انجام نمی گردد. به طور معمول این فرایند یک تا پنج روز طول می کشد.

رادیوتراپی استرئوتکتیک بدن (SBRT)

در این روش از اشعه های بسیار قوی در دوز بالا به منظور تخریب تومورها خارج از مغز استفاده می گردد. این روش شبیه به رادیوسرجری استرئوتکتیک، موجب نابودی بافت توموری با دقت جراحی است. با این حال در واقعیت هیچ عمل جراحی خاصی انجام نمی گردد.

تابش اشعه حین عمل (IORT)

جراح با استفاده از متد IORT می تواند عملیات پرتو درمانی را در هنگام جراحی انجام دهد. پس از این که یک تومور به روش جراحی حذف می گردد، ممکن است همچنان بقایایی در محل وجود داشته باشد. جراح با روش IORT کوشش می نماید تا بقایای سلول های سرطانی به جای مانده را از محل جراحی یک بار برای همواره حذف کند.

رادیو تراپی داخلی

همان طور که از نام رادیو تراپی داخلی برمی آید، در این روش قرار است یک مقدار دوز تعیینی از اشعه ایکس در داخل بدن نزدیک به سلول های سرطانی تابیده گردد. به منظور درمان بافت های توموری کوچک در سر، گردن، سینه، دهانه رحم و حتی پروستات می توان از رادیوتراپی داخلی استفاده کرد. هیچ الزامی وجود ندارد که منبع رادیوتراپی داخلی، حتما یک منبع جامد باشد. می توان فرم مایع را هم به این منظور استفاده کرد.

براکی تراپی (Brachytherapy)

در این روش یک منبع فعال از لحاظ رادیوتراپی که فرم جامد دارد، در داخل یا در جوار بافت تومور قرار می دهند. این منبع با انتشار امواج رادیویی موجب کشته شدن سلول های سرطانی در منطقه می گردد. بعضی از این منابع پیوندی، دوزهای بسیار کمی را برای مدتی طولانی در حد چند هفته در محل منتشر می نمایند. سایر منابع رادیواکتیو ممکن است دوز بسیار زیادی از اشعه را در مدت زمان کمتری در حد چند دقیقه منتشر نمایند. در هر صورت، بیشتر منابع پیوندی به صورت موقت بوده و بعضی دیگر از منابع برای همواره در بدن فرد بیمار باقی می ماند. این منابع در نهایت امر فرایند انتشار امواج رادیویی را متوقف می نمایند.

تراپی به صورت سیستمی (Systemic therapy)

در این روش، ماده ای فعال از لحاظ رادیوتراپی به وسیله خون به محل مورد نظر فرستاده شده تا سلول های سرطانی از بین بروند. بعضی از این فرم های درمانی را می توان به وسیله دهان بلعید. برای سایر مواد رادیواکتیو، باید یک تزریق داخل وریدی (IV) انجام گردد. پزشک با استفاده از این نوع درمان، از روشی به نام رادیو ایمونوتراپی هم بهره می برد. در این رویکرد، یک پروتئین رادیواکتیو می تواند یک نوع سلول سرطانی خاص را شناسایی نموده، به آنها وصل شده و سپس اشعه مورد نظر منتشر شده تا سلول های سرطانی کشته شوند.

علل دقیق استفاده از رادیوتراپی

رادیوتراپی باعث کشته شدن سلول های سرطانی، کوچک شدن بافت های توموری و تسکین نشانه های مربوط به سرطان می گردد. رادیوتراپی ممکن است تنها روش موجود برای درمان بعضی سرطان ها باشد. با این حال، پرتو درمانی به طور دقیق به سه منظور زیر استفاده می گردد:

• کوچک شدن بافت توموری قبل از انجام سایر فرایند های درمان سرطان نظیر جراحی. به این رویکرد درمانی، Neo-adjuvant therapy یا درمان یاریی-جدید گفته می گردد.
• نابودی تمامی بقایای سلول های سرطانی پس از جراحی (Adjuvant Therapy)
• کشتن سلول های سرطانی که پس از انجام یک فرایند درمانی مجدد بازگشته اند.

رادیوتراپی بعلاوه می تواند تومورهای خوش خیم و غیر سرطانی را هم که موجب بروز علائم می گردد را نابود کند.

قبل از انجام رادیوتراپی چه اتفاقاتی برای بیمار رخ می دهد؟

برای انجام رادیوتراپی ابتدا باید تعیین گردد که متخصص این رشته چه روشی برای درمان بیمار در نظر می گیرد. اگر باید رادیوتراپی داخلی انجام گردد، بیمار در ابتدا مورد معاینه فیزیکی قرار گرفته و در مرحله بعدی تصویربرداری هایی از ناحیه مورد نظر انجام می گردد. به طور کلی متخصص رادیولوژی باید به بیمار توضیح دهد که در روزِ انجامِ فرایند رادیوتراپی، بیمار باید چگونه رفتار کند. این رویه به صورت روتین در همه جا انجام می گردد تا استرس و اضطراب بیمار تا حدودی کاهش پیدا کند.

رادیوتراپی به وسیله انتشار یک اشعه خارجی (EBRT) یک فرایند ای شبیه سازی را در پی خواهد داشت. با بهره برداری از تکنیک شبیه سازی، مراحلی برای درمان به شیوه ای دلخواه و مطلوب به وسیله متخصص برنامه ریزی می گردد. در شبیه سازی، دو اتفاق زیر رخ می دهد:

قرار گرفتن در موقعیت

بیمار باید روی یک تخت نشسته یا دراز بکشد. قرارگیری بیمار روی تخت دقیقا مشابه به فرایند درمانی در طی جلسات رادیوتراپی خواهد بود. تیم رادیوتراپی کوشش می نماید با استفاده از ماسک یا قالب های دیگر، بخش هایی از بدن را بپوشاند. از طرفی دیگر این دسته از افراد از موقعیت صحیح بیمار اطمینان خاطر پیدا می نمایند. بعلاوه محتمل است با استفاده از مارکرهایی، نشانه یا نقاط ریزی روی بدن به صورت موقت کشیده گردد. این نشانه ها در حقیقت نقاطی هستند که بعدا در طی جلسات درمانی باید اشعه به آنجا تابیده گردد.

مورد اسکن قرار گرفتن

به احتمال بسیار زیاد بیمار باید سی تی اسکن یا تصویر MRI را تهیه نموده تا محل دقیق بافت تومور تعیین گردد. این اطلاعات به پزشک یاری می نماید تا راحت تر و با دقت بیشتر، از اشعه ایکس به منظور کشتن سلول های سرطانی استفاده کند. بعلاوه در این حالت، احتمال کمتری وجود دارد تا بافت سالم بدن مورد تخریب به وسیله اشعه قرار گیرد.

فرایند شبیه سازی به متخصص رادیولوژی یاری می نماید تا مقدار دوز و مدت زمان تابش اشعه ایکس را محاسبه کند. به همین منظور، این فرایند یکی از حیاتی ترین مراحل برای درمان بیماران سرطانی با استفاده از روش های پرتو درمانی است.

در زمان رادیوتراپی چه اتفاقاتی رخ می دهد؟

رادیوتراپی داخلی معمولا در یک اتاق مخصوص به بیماران سرپایی یا حتی در یک بخش از بیمارستان انجام می گردد. متخصص رادیوتراپی با یک لوله انعطاف پذیر به نام کاتتر، یک جسم رادیواکتیو را به داخل بدن فرد بیمار انتقال می دهد. بیمار در این فرایند تحت بیهوشی قرار می گیرد تا هیچ درد و ناراحتی از بابت انجام عملیات درمانی برای فرد رخ ندهد. با انجام فرم سیستمی رادیوتراپی داخلی، بیمار یک سیال رادیواکتیو را به وسیله تزریق داخل وریدی کسب می نماید.

در جریان فرایند EBRT، بیمار همان طور که قبلا به آن اشاره شد روی تخت دراز کشیده و مطابق با موقعیت مورد نظر روی تخت قرار می گیرد. ماشین تابش اشعه حول محور بیمار چرخیده اما هیچ یک از بخش بدن بیمار را لمس نمی نماید. یک کارشناس وارد به این رشته در اتاقی دیگر نشسته و دستگاه را هدایت می نماید. هر چند، بیمار می تواند در هر لحظه با فرد مورد نظر صحبت نموده یا اگر مسئله ای برای اش پیش آمد، سریعا به کارشناس مورد نظر اطلاع دهد. دستگاه پس از قرارگیری در موقعیت صحیح، اشعه را به منطقه مورد نظر پرتاب می نماید. بسیاری از بیماران نسبت به این بخش از فرایند درمانی ابراز نگرانی می نمایند اما هیچ جای نگرانی وجود ندارد؛ چراکه پرتاب اشعه به شیوه ای است که هیچ دردی را بیمار اصلا و ابدا حس نخواهد نمود.

پس از انجام رادیوتراپی چه اتفاقاتی رخ می دهد؟

اگر رادیوتراپی داخلی انجام گردد، بیمار پس از گذشت چند دقیقه پس از انجام عمل مورد نظر می تواند به منزل خود برگردد. با این اوصاف معمولا توصیه می گردد تا بیمار حداقل یک شبانه روز در بیمارستان سپری نموده تا اشعه ای از بدن بیمار خارج نگردد. پس از رادیوتراپی سیستمی به وسیله تزریق داخل وریدی، به احتمال زیاد مقادیری از اشعه به داخل مایعات بدن نظیر ادرار، عرق و خون ترشح می گردد.

اگر در بدن بیمار یک منبع جامد حین فرایند رادیوتراپی داخلی قرار گیرد، خطر کمی از بابت در معرض قرارگیری سایرین نسبت به اشعه وجود دارد. معمولا تیم رادیوتراپی به بیمار هدایت های لازم را اعلام می نماید؛ برای مثال این که بیمار پس از انجام رادیوتراپی تا چه مقدار می تواند با سایرین ارتباط برقرار کند. جدا از این مورد، بیمار در فرایند EBRT می تواند پس از انجام جلسات رادیوتراپی به فعالیت های روزمره و معمولی خود بدون هیچ مسئله ای بپردازد. بعلاوه هیچ خطری از بابت در معرض قرارگیری نزدیکان و خانواده بیمار در جلسات EBRT وجود ندارد.

اثرات جانبی رادیوتراپی

اغلب بیماران طی جلسات متعدد برای امر درمان به نزد متخصص رادیوتراپی می روند. بنابراین، بیماران کل دوز مورد احتیاج را برای تخریب سلول های سرطانی، به یک باره دریافت نمی نمایند. متخصص رادیوتراپی این مسئله را مد نظر قرار می دهد که در تقویم درمانی، یک بازه زمانی مناسب قرار دهد تا بافت های سالم بدنِ فرد بیمار به خوبی ترمیم یابد. این بازه های زمانی برای ریکاوری، در واقع اثرات جانبی ناشی از رادیوتراپی را کاهش می دهد. با وجود چنین تدابیری، همچنان امکان دارد بیمار تجارب ناخوشایندی را از بابت عوارض جانبی تجربه کند. اغلب آثار جانبی در همان بخش که اشعه به آنجا تابیده می گردد بروز پیدا می نماید. در هر صورت، لیستی از آثار جانبی رادیوتراپی به توضیح زیر است:

• خستگی
• احساس تهوع
• استفراغ
• اسهال
• سر درد
• خارش های پوستی
• احساس خارش و خشکی کاسه سر
• ریزش مو
• بی حسی دهان
• احساس درد در هنگام بلع
• کاهش حس اشتها
• حس سوختگی در ناحیه قفسه سینه یا گلو
• درد یا یک حس سوختگی در هنگام ادرار
• تکدر ادرار
• ورم کردن شکم و گرفتگی های عضلانی
• فرد مدام احساس می نماید به دست شویی احتیاج دارد

بیمار بهتر است برای کاهش سطح اضطراب و بعلاوه پیدا کردن آمادگی های لازم، از متخصص رادیوتراپی خود درباره آثار جانبی رادیوتراپی سوال بپرسد.

فواید و ریسک های احتمالی رادیوتراپی

رادیوتراپی یک روش درمان سرطانی موثر و قابل اتکا است که نزدیک به یک قرن در سراسر دنیا مورد استفاده قرار گرفته است. بسته به نوع سرطانی که یک فرد با آن درگیر شده، رادیوتراپی می تواند سلول های سرطانی را تا حد به سزایی از بین برده و بعلاوه موجب گردد تا سایر روش های درمانی روی بیمار آثار بهتری داشته باشد. از طرفی دیگر، کاهش سطح پیشرفت بیماری سرطان قطع به یقین روی کیفیت زندگی بیمار هم نتایج به شدت خوبی در پی دارد.

با وجود این که رادیوتراپی برای درمان انواع سرطان ها مفید گزارش شده، این روش درمانی بعلاوه می تواند شانس ابتلا به یک نوع دیگری از سرطان را در بدن فرد افزایش دهد؛ چراکه اشعه ی ایکس در مقدار بسیار زیاد، خود یکی از پیش زمینه های مهم در ابتلا به سرطان به شمار می رود. بنابراین، استفاده از دانش و هنرِ دستان یک متخصص رادیوتراپی کاربلد می تواند جان بیمار را نجات داده و جلوی ابتلا به سایر انواع سرطان هم گرفته گردد.

بیمار چه زمانی می تواند به زندگی معمولی خود برگردد؟

این دغدغه و نگرانی بیشتر بیماران است که چه زمانی پس از سرانجام جلسات رادیوتراپی می توان به انجام امورات روزمره پرداخت. واقعیت اینجاست که بعضی از بیماران هم زمان با رادیوتراپی می توانند بدون هیچ مسئله ای به زندگی خود مشغول شوند، در حالی که بعضی دیگر از بیماران آن چنان بدن شان نسبت به پرتو درمانی واکنش نشان می دهد که به سختی پیروز می شوند تا از اتاق استراحت خود بیرون بیایند. به همین علت نمی توان به واسطه یک مقاله مروری به همین راحتی یک نسخه واحد تجویز کرد که چه زمانی می توان مجدد فعالیت های روتین را از سر گرفت. پاسخ به این سوال تنها به وسیله متخصص رادیوتراپی باید داده گردد. متخصص هم در دو حالتِ برترین و بدترین سناریو می تواند به بیمار یک تاریخ حدودی و نه تعیین را ارائه دهد.

ذکر این نکته کاملا بدیهی است که بیمار در صورت تجربه هر گونه اثرات جانبی باید با پزشک خود این مسائل را در میان بگذارد. قطعا ارائه گزارش های این چنینی برای پزشک به شدت سودمند است؛ چراکه پزشک مقدار دوز پرتوی مورد نظر را کم یا زیادتر خواهد نمود تا آثار جانبی نمایان شده در فرد از بین برود. از طرفی دیگر، معمولا بیماران مبتلا به سرطان روحیه چندانی برای انجام رادیوتراپی ندارند. بهتر است اطرافیان بیمار به فرد تفهیم نمایند که اگر تن به انجام جلسات رادیوتراپی ندهد، ممکن است بیمار آثار منفی بسیار شدیدتری از بیماری سرطان را تجربه کند؛ آثار بسیار دردناکی که هر روز از زندگی بیمار، علنا یک کابوس در دنیای واقعی هم برای خودِ بیمار و هم برای نزدیکانش خواهد بود.

منبع: clevelandclinic